ब्रह्मा

ब्रह्मा: सनातन धर्मको केन्द्रीय तत्त्व हिन्दू सनातन धर्म, दर्शन र संस्कृतिमा “ब्रह्मा” शब्द एक अत्यन्त गहिरो र बहुआयामिक अवधारणा हो। यो शब्दले केवल एक देवताको नाम मात्र नभएर समस्त अस्तित्वको मूल स्रोत र परम तत्वलाई जनाउँछ। सनातन परम्परामा ब्रह्माको अध्ययन गर्नु भनेको जीवन, मृत्यु र मुक्तिको रहस्यलाई बुझ्नु पनि हो। त्रिमूर्ति(ब्रह्मा, विष्णु र शिव) परम्परामा ब्रह्मालाई सृष्टिकर्ताको रूपमा मान्यता दिइएको छ। चार मुख भएका यी स्रष्टाले चारैतिर हेरेर सम्पूर्ण सृष्टिको निर्माण गरेको मानिन्छ। ब्राह्माका चार हातमा वेद, कमण्डलु, अक्षमाला र कमलका फूल छन् – जसले ज्ञान, तपस्या, समय र सुन्दरताको प्रतिनिधित्व गर्छन्। कमलमा विराजमान भएका ब्रह्माजीको वाहन हंसलाई पवित्रता र विवेकको प्रतीक मानिन्छ। ब्रह्मा, विष्णु र शिवको त्रिमूर्तिमा ब्रह्माले सृष्टि, विष्णुले पालना र शिवले संहारको कार्य र प्रतिनिधित्व गर्छन् । यो चक्रीय प्रक्रिया निरन्तर चलिरहन्छ र यसैबाट जगतको व्यवस्था बनेको छ। दार्शनिक दृष्टिकोणबाट ब्रह्म भनेको निराकार, निर्गुण परमात्मा हो। उपनिषद्हरूमा वर्णित यो तत्त्व सत्-चित्-आनन्दको स्वरूप हो – अर्थात् अस्तित्व, चेतना र आनन्दको एकीकृत रूप हो। यो सर्वत्र व्याप्त छ र सबै जीवमा निहित छ। “अहं ब्रह्मास्मि” (म नै ब्रह्म हुँ) भन्ने महावाक्यले आत्मा र परमात्माको एकतालाई जनाउँछ। अद्वैत वेदान्त दर्शनअनुसार व्यक्तिगत आत्मा र विश्वव्यापी ब्रह्ममा कुनै भेद छैन। यो अनुभूति गर्नसक्ने आत्मिक योग्यता निर्माण नै मानव मात्रको अन्तिम लक्ष्य हो,यही मोक्ष हो। सनातन संस्कृतिमा ब्रह्माको अवधारणाले शिक्षा, ज्ञान र अध्यात्मिक विकासलाई प्रोत्साहन दिएको छ। वेद अध्ययन, यज्ञ र धार्मिक अनुष्ठानहरूलाई ब्रह्मतत्त्वको खोजीका माध्यम मानिएको छ।गुरुकुल शिक्षा प्रणालीदेखि आधुनिक विश्वविद्यालयहरूसम्म, ब्रह्मविद्याको खोजी पूर्वीय शिक्षा परम्पराको मूल आधार रहेको छ। आजको वैज्ञानिक युगमा पनि ब्रह्माको अवधारणा प्रासंगिक छ। चेतनाको अध्ययन, क्वान्टम फिजिक्स र आत्मिक खोजमा संलग्न वैज्ञानिकहरूले कतिपय वेदान्ती सिद्धान्तहरूसँग समानता पाएका छन्। सम्पूर्ण ब्रह्माण्डमा एउटै मूल ऊर्जाको उपस्थिति छ भन्ने आधुनिक सिद्धान्त र “सर्वं खल्विदं ब्रह्म” (यो सबै ब्रह्म नै हो) भन्ने वैदिक उक्ति बीचको समानता उल्लेखनीय छ यहाँ । निष्कर्षमा के भन्न सकिन्छ भने ब्रह्माको अवधारणा सनातन धर्मको हृदय हो। यसले मानवीय चेतनालाई व्यक्तिगत सीमाहरूभन्दा माथि उठाएर विश्वव्यापी एकताको अनुभव गराउँछ। सृष्टिकर्ता देवताको रूपमा होस् वा परम तत्त्वको रूपमा, ब्रह्मा भनेको अस्तित्वको अन्तिम सत्य र जीवनको परम लक्ष्य हो। आज पनि लाखौं मानिसहरू ब्रह्म साक्षात्कारको खोजीमा लागेका छन्। यो खोजी नै मानव जीवनको सबैभन्दा महान् यात्रा र उद्देश्य भएको छ । एक यस्तो यात्रा जसको गन्तव्य आफूभित्रै छ।

अध्यात्म

अध्यात्म अर्थात् अधि + आत्मा (परम + आत्मा) जसको अर्थ हुन्छ आत्मालाई ब्रह्माण्डको केन्द्रमा राख्नु। ब्रह्माण्ड आफैमा एक जीवन चक्र हो। हामी मानव आफ्नो पुर्व निर्धारित भूमीका निर्वाह गरिरहेका छौं। अध्यात्मिक हुनु र धार्मिक हुनु दुई भिन्न कुरा हुन्, यद्धपि केहि धार्मिक र दार्शनिक अभ्यास, विश्वास र भक्तिले प्रेरित हुन्छन। सनातन धर्म अध्यमिक विज्ञानको पूर्ण ज्ञान भण्डार हो। अध्यत्मताले तपाईंको दिमागलाई केन्द्रित गर्न, रचनात्मकता बढाउन, सहानुभूति ल्याउन, धीरज बढाउन मद्दत गर्दछ अनि तपाईंको लक्ष्यहरू जे सुकै भएता पनि तपाईंलाई सहि मार्गदर्शन गराउदछ। प्राचिन ग्रन्थ बेद ने मूल ज्ञान ग्रन्थ हो भन्ने कुरा इतिहासले प्रमाणित गरिसकेको छ। पुराणहरुमा दर्शाएका दक्ष प्रजापति र गणेशको ब्याख्या आधुनिक चिकित्सा सर्जरीले पनि आजका मितिसम्म दिन सकेको छैन। धन्वन्तरी र विश्वकर्मा- चिकित्सा र ईन्जिनियरिङ्का चमत्कारी हुन्। पुष्प विमान अहिलेको निजी जेट विमान, शिखण्डी लिङ्ग परिवर्तनको उदाहरण हुन्। आदिकालमा जुन विकास थियो त्यहाँ सम्म पुग्न आधुनिक विकासले अझै धेरै फड्को मार्न बाकी छ। त्यसै गरी पछिल्लो समय बैदिक ज्ञानको अभ्यासमा कमि आएका कारणहरु मध्ये सामाजिक-आर्थिक परिवर्तन, भू-राजनैतिक प्रभाव, चेतन शक्तिमा ह्रास, मानवताको अवमुल्यन, आत्म-ज्ञान र आत्म-सम्मानमा कमि, वेद भित्रको विज्ञानको ज्ञानमा आत्मविश्वास नहुनु आदि।